اکثریت نفرات برتر کنکور سراسری به اقشار بالای جامعه تعلق دارند
آموزش عالی از مسیرهای پیشرفت اجتماعی و اقتصادی در اکثر کشورهای جهان است. در ایران نیز دستیابی به شغل بهتر، ازدواج و بهبود در سایر زمینه‌های زندگی اجتماعی از جمله انگیزه‌های ورود به دانشگاه است. هر ساله داوطلبان بسیاری برای ورود به دانشگاه در آزمون کنکور شرکت می‌کنند و طبیعی است که تمایل اولیه‌ی تمامی آن‌ها پذیرش در دانشگاه‌های برتر دولتی باشد. کنکور در ایران نه تنها دغدغه‌ی دانش‌آموزان، بلکه چالشی برای خانوادههای آنان نیز است و تنها محدود به روزهای منتهی به آزمون نمی‌شود و از سال‌ها پیش، وقت و هزینه‌ی زیادی صرف موفقیت در آن می‌شود. به عبارت دیگر بسیاری از خانوادههای ایرانی برای ورود فرزندانشان به دانشگاه، سرمایه‌گذاری می‌کنند و این سرمایه‌گذاری‌ها همواره روندی صعودی داشته است. با این وجود این سؤال همیشه مطرح بوده است که آیا استعداد تحصیلی و تلاش شخصی دانش‌آموزان عامل اصلی قبول شدن آن‌ها در دانشگاه است؟
پاسخ این سؤال منفی است. عوامل زیادی در موفقیت تحصیلی دانش‌آموزان در مقاطع مختلف تحصیلی نقش ایفا می‌کند. میزان تحصیلات والدین، ارزش‌های فرهنگی، شرایط خانوادگی، میزان مطالعه غیردرسی والدین و ... از جمله عوامل زمینه‌ساز موفقیت‌های تحصیلی می‌باشند. در همین راستا، تأثیر موضوعاتی مانند میزان اعتماد اجتماعی، تعداد دوستان و میزان مطالعه پدربزرگ‌ها نیز بررسی و تا حدی اثبات شده‌اند. این عوامل در زمره‌ی عوامل فرهنگی قرار می‌گیرند و می‌توانند استعداد تحصیلی و تلاش شخصی دانش‌آموزان را تحت تأثیر قرار دهند و به نوعی نابرابری دامن بزنند که البته تا حدی طبیعی است و به سختی می‌توان آن را منفی قلمداد کرد. مسئله از جایی آغاز می‌شود که این نابرابری منجر به انسداد مسیر پیشرفت برای برخی از گروه‌های اجتماعی شده و از مسیر طبیعی خود خارج می‌شود.
پژوهش‌های بسیاری نشان داده‌اند پارامترهایی مانند میزان درآمد خانواده، شغل پدر و مادر و منطقه محل سکونت، تأثیر مثبت و کمابیش زیادی بر پذیرفته‌شدن داوطلبان در دانشگاه‌ها دارند. به عبارتی عوامل اقتصادی و خانوادگی احتمال قبولی داوطلبان را بیشتر می‌کند. این واقعیتی است که در ایران و اغلب کشورهای جهان به چشم می‌خورد.[۱]
به عنوان مثال پژوهشی که بر روی داوطلبان مجاز به انتخاب رشته، تحت عنوان «تأثیر پایگاه اجتماعی-اقتصادی داوطلبان آزمون سراسری ۱۳۸۹ بر موفقیت تحصیلی آن ها» انجام شده است، نشان می‌دهد داوطلبانی که متعلق به طبقات بالاتر اقتصادی و اجتماعی هستند، رتبه بهتری در کنکور سراسری کسب می‌کنند و اغلب نفرات برتر، متعلق به اقشار بالای جامعه هستند. به بیان دقیق‌تر ۶۲% رتبه‌های برتر از پنج کلان‌شهر تهران، مشهد، اصفهان، تبریز، شیراز و تنها ۴.۶% رتبه‌های برتر از شهرهای سهمیه سه بوده‌اند. همین‌طور درآمد ماهیانه حدود نیمی از خانوادههای نفرات برتر در بیشترین حد (۴۸.۳%) بوده است.[۲]
معاون وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی در سال ۹۶ به پژوهشی اشاره می‌کند که بر اساس آن، ۶۰% پذیرفته‌شدگانِ دو دانشگاه دولتی شهر تهران متعلق به سه دهک بالای درآمدی جامعه، به بیان دیگر افراد ثروتمند جامعه بوده‌اند و داوطلبی از دهک‌های پایین جامعه به این دانشگاه‌ها راه پیدا نکرده‌اند.
این پدیده در نگاه پژوهشگران دلایل مختلفی می‌تواند داشته باشد. برخی کلاس‌های کنکور گران‌قیمت و برخی دیگر کیفیت تدریس در آموزشگاه‌های غیردولتی را باعث پدید آمدن این تفاوت می‌دانند. گروهی معتقدند دانش‌آموزان متعلق به طبقات ثروتمند به دلیل دسترسی به شرایط زندگی مرفه‌تر، استعداد تحصیلی بیشتری از خود نشان می‌دهند. و در نهایت برخی سستی نظام مدیریت آموزش، ناکارآمدی آزمون‌های ارزیابی و بازار پرسود کنکور را دلیل این امر می‌دانند. اما آنچه مشخص است این است که این نابرابری فزاینده خبر از گسترش نابرابری‌های جدی‌تر و پردامنه‌تر در آینده ایران را می‌دهد.
[۱] Erola, J., Jalonen, S., & Lehti, H. (۲۰۱۶). Parental education, class and income over early life course and children’s achievement. Research in Social Stratification and Mobility, ۳۳-۴۳
سالارزاده, ن.؛ محبوبی, ر. (۱۳۸۸). مقایسه نقش «سرمایه اجتماعی» و «پایگاه اقتصادی اجتماعی» در موفقیت تحصیلی دانش آموزان پیش دانشگاهی شهر ارومیه. علوم اجتماعی (دانشگاه علامه طباطبائی), ۲۲۹ تا ۲۷۲.
نوربخش, س. (۱۳۸۹). نقش سرمایه‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی خانواده در موفقیت داوطبان آزمون سراسری. برنامه‌ریزی رفاه و توسعه اجتماعی, ۹۳ تا ۱۳۴.
[۲] قلخانباز، فاطمه؛ خدایی، ابراهیم. (۱۳۹۳)، تأثیر پایگاه اجتماعی - اقتصادی داوطلبان آزمون سراسری ۱۳۸۹ بر موفقیت تحصیلی آن‌ها.فصلنامه‌ی مطالعات اندازه‌گیری و ارزشیابی آموزشی- ۵۵ تا ۷۹
